"Δεν μπορείς να ορίσεις τον ηλεκτρισμό. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για την τέχνη. Είναι ένα είδος εσωτερικού ρεύματος, μέσα σε ένα ανθρώπινο όν ή κάτι που δε χρειάζεται να οριστεί."
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Λίγοι καλλιτέχνες μπορούν να καυχηθούν ότι άλλαξαν την πορεία της καλλιτεχνικής ιστορίας, όπως ο Marcel Duchamp (Μαρσέλ Ντυσάν). Έχοντας αφομοιώσει τα μαθήματα του Κυβισμού και του Φουτουρισμού, των οποίων η κοινή επιρροή είναι αισθητή στους πρώιμους πίνακές του, ηγήθηκε του κινήματος του Ντανταϊσμού (Dada), μαζί με τους φίλους και συνεργάτες του Picabia (Πικάμπια) και Man Ray (Μαν Ρέι). Προκαλώντας την ίδια την ιδέα του τί είναι τέχνη, τα πρώτα "έτοιμα έργα" του (readymades) δημιούργησαν τόσο έντονη συγκίνηση στον καλλιτεχνικό κόσμο, που είναι αισθητή ακόμα και σήμερα. Η συνεχής ενασχόληση του Duchamp με τους μηχανισμούς της επιθυμίας και της ανθρώπινης σεξουαλικότητας, καθώς και η αγάπη του για το λογοπαίγνιο, ευθυγραμμίζει τα έργα του με αυτά των Σουρεαλιστών, aαν και αρνήθηκε ακλόνητα να συσχετιστεί με οποιοδήποτε καλλιτεχνικό είδος per se (καθαυτό). Επιμένοντας ότι η τέχνη πρέπει να καθοδηγείται από ιδέες πάνω απ' όλα, ο Duchamp γενικά θεωρείται ως ο πατέρας της Εννοιολογικής τέχνης (Conceptual art). Η άρνησή του να ακολουθήσει ένα συμβατικό καλλιτεχνικό μονοπάτι, αντιπαραβαλλόμενη μόνο από τον τρόμο της επανάληψης, κάτι που δικαιολογεί τον σχετικά μικρό αριθμό των έργων που δημιούργησε ο Duchamp στην έκταση της σύντομης καριέρας του, τελικά οδήγησε στην απόσυρσή του από τον καλλιτεχνικό κόσμο. Σε μεταγενέστερα χρόνια, ο Duchamp λέγεται ότι πέρασε το χρόνο του παίζοντας σκάκι, ακόμα και όταν μοχθούσε πάνω στο τελευταίο αινιγματικό του αριστούργημα, το οποίο αποκαλύφθηκε μόνο μετά τον θάνατό του, το 1968.
ΒΑΣΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ
ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ MARCEL DUCHAMP
Τα πρώτα χρόνια
Ο Marcel Duchamp μεγάλωσε στη Νορμανδία, σε μία οικογένεια καλλιτεχνών. Ο πατέρας του ήταν δήμαρχος της Blainville και η μητέρα του μεγάλωσε επτά παιδιά και ζωγράφιζε τοπία, που απεικόνιζαν τη γαλλική ύπαιθρο. Η οικογένεια περνούσε το χρόνο της παίζοντας σκάκι, διαβάζοντας, ζωγραφίζοντας και παίζοντας μουσική. Ένα από τα πρώιμα καλλιτεχνικά έργα του Marcel, το "Landscape at Blainville" (Τοπίο στη Blainville, 1902), το οποίο ζωγράφισε σε ηλικία δεκαπέντε ετών, αντικατοπτρίζει την αγάπη της οικογένειάς του για τον Claude Monet (Κλωντ Μονέ). Ο Marcel είχε στενή σχέση με τους δύο μεγαλύτερους αδερφούς του και το 1904, αφού και οι δύο είχαν φύγει από το σπίτι για να γίνουν καλλιτέχνες, πήγε μαζί τους στο Παρίσι για να σπουδάσει ζωγραφική, στην Académie Julian. O αδερφός του Jacques Villon (Ζακ Βιλόν) τον συντηρούσε κατά τη διάρκεια των σπουδών του και ο Marcel κέρδιζε ένα μικρό εισόδημα, δουλεύοντας ως σκιτσογράφος. Τα πρώιμα σκίτσα του Duchamp καταδεικνύουν το συνεχιζόμενο ενδιαφέρον του για οπτικά και γλωσσικά λογοπαίγνια.
Η αρχική εκπαίδευση
Το Παρίσι στις αρχές του 1900 ήταν το ιδανικό μέρος για τον Duchamp, ώστε να γνωρίσει τις μοντέρνες τάσεις στη ζωγραφική. Ο Duchamp μελέτησε το Φωβισμό, τον Κυβισμό και τον Ιμπρεσιονισμό, και γοητεύτηκε από τις νέες προσεγγίσεις στο χρώμα και τη δομή. Συσχετιζόταν πάνω απ' όλα με την ιδέα των Κυβιστών για αναδιάταξη της πραγματικότητας, αντί, απλά, για αναπαράστασή της. Οι πρώτοι πίνακές του, όπως αυτός με τον τίτλο Nude Descending A Staircase (Γυμνό που Κατεβαίνει τη Σκάλα, 1912), δείχνει το ενδιαφέρον του Duchamp για τις μηχανές και τη σχέση τους με την κίνηση του σώματος μέσα στο χώρο, κάτι που υπονοείται στον πρώιμο Μοντερνισμό. Ωστόσο, ο Duchamp ελκυόταν περισσότερο από πρωτοποριακές έννοιες του καλλιτέχνη ως μη-ακαδημαϊκού και ένιωθε μία οικειότητα, από αυτήν την άποψη, με έναν από τους πρώτους ήρωές του, το Συμβολιστή ζωγράφο και γραφίστα Odilon Redon (Οντιλόν Ρεντόν). Νωρίς στην καριέρα του ο Duchamp ανέπτυξε ένα γούστο για τη μυστηριώδη σαγήνη της θεματολογίας των Συμβολιστών, όπως η γυναίκα ως απατηλό μοιραίο θηλυκό (femme fatale). Αυτό το βαθιά εδραιωμένο ενδιαφέρον του, στα θέματα και την εξερεύνηση της σεξουαλικής ταυτότητας και επιθυμίας, θα οδηγούσε τον Duchamp προς το Ντανταϊσμό και το Σουρεαλισμό.
Η ώριμη περίοδος
Το 1911, ο εικοσιπεντάχρονος Marcel Duchamp γνώρισε τον Francis Picabia (Φράνσις Πικαμπιά) και την επόμενη χρονιά παραβρέθηκε σε μία θεατρική προσαρμογή του έργου του Raymond Roussel (Ρεϋμόντ Ρουσέλ) "Εντυπώσεις από την Αφρική" (Impressions d' Afrique), με τον Picabia και τον Guillaume Apollinaire (Γκυγιόμ Απολινέρ). Η εμπειρία αυτή και οι ευρηματικές πλοκές του Roussel, και ιδιαίτερα τα λογοπαίγνια, έκαναν μεγάλη εντύπωση στον Duchamp. Παρατήρησε πως, για πρώτη φορά, "ένιωθε πως σαν ζωγράφος, ήταν πολύ καλύτερο να επηρεάζεται από έναν συγγραφέα, αντί από έναν άλλο ζωγράφο". Αυτό το ενδιαφέρον, προς τη γόνιμη διασταύρωση μεταξύ διαφορετικών ειδών τέχνης, θα γινόταν μία από τις βαθύτερες ιδέες του Ντανταϊσμού, όπως και η αναμφισβήτητη απόρριψή του, για ένα συμβατικό καλλιτεχνικό μονοπάτι.
Ο Duchamp αφιέρωσε επτά χρόνια - από το 1915 έως το 1923 - στο σχεδιασμό και την εκτέλεση ενός εκ των δύο μεγαλύτερων έργων του, The Bride Stripped Bare by Her Bachelors, Even ή The Large Glass (Η Νύφη που Γδύνεται Γυμνή απ' τους Άγαμους της, Ακόμα ή Το Μεγάλο Γυαλί). Αυτή η εγκατάσταση μηχανημάτων σφηνωμένων μεταξύ γυάλινων πλαισίων ήταν το πρώτο "αισθητικό μανιφέστο" του Duchamp, επισημαίνοντας την απόρριψή του για ξεπερασμένες ζωγραφικές, με εμμονή στην οπτική ευχαρίστηση (σε μία θεωρία που αποκαλούσε "Ρίγος Αμφιβληστροειδούς"). Η σειρά του από έτοιμα έργα αναζητούσε, επίσης, να επαναπροσδιορίσει την τέχνη ή, τουλάχιστον, να αμφισβητήσει τί είναι τέχνη. Η "Νύφη" θεματικά εξερευνούσε τον ερωτισμό και την επιθυμία, κάτι που ήταν τυπικό για το σύνολο του έργου του Duchamp. Το έργο λειτούργησε ως προπύλαιο για τα μεταγενέστερα γλυπτά του, που κατασκεύαζε με "ευρεθέντα αντικείμενα" (found-objects), και τις πανομοιότυπες επαναλήψεις τους.
Τα τελευταία χρόνια
Το 1915 ο Duchamp μετανάστευσε στη Νέα Υόρκη και, ενώ τελείωνε τη "Νύφη" του, συνέλαβε και κατασκεύασε πολλά έτοιμα έργα. Υπογράφοντάς τα, ο Duchamp έθετε διεκδίκηση στα "ευρεθέντα αντικείμενα", όπως για παράδειγμα ένα φτυάρι χιονιού, ένα ουρητήριο ή τροχούς ποδηλάτου. Τα αντικείμενα αυτά, συμβολικά συνδεδεμένα με θέματα επιθυμίας, ερωτισμού και παιδικών αναμνήσεων, αποσκοπούσαν στο να δείξουν τον παραλογισμό στους κανόνες της πρωτοποριακής καλλιτεχνικής πρακτικής. Καθώς ο Σουρεαλισμός γινόταν δημοφιλής στη Γαλλία, ο Ducamp ταξίδευε ανάμεσα σε Νέα Υόρκη και Παρίσι, λαμβάνοντας μέρος σε τυπωμένα έργα κειμένου, γλυπτικές εγκαταστάσεις και συνεργασίες σε όλα τα μέσα, με Ντανταϊστές και Σουρεαλιστές. Από το 1920, ο Duchamp υιοθέτησε μία εναλλακτική θηλυκή προσωπικότητα, την Rose Selavy, για να εξερευνήσει πλήρως ιδέες σεξουαλικής ταυτότητας. Συνέχισε να φτιάχνει έτοιμα έργα και εξέθεσε τη διάσημη σειρά του "Bottle Rack" (Μπουκαλοθήκη) - μια έκδοση από οκτώ ράφια μπουκαλιών υπογεγραμμένη από τον Duchamp - το 1936. Επιφυλακτικός από την αίσθηση που προκάλεσε η έκθεση της Μπουκαλοθήκης, ο Duchamp απομονώθηκε και έγινε φίλος με μία σφιχτά δεμένη ομάδα καλλιτεχνών, συμπεριλαμβανομένου και του Man Ray, ο οποίος φωτογράφησε τον Duchamp πολλές φορές στη διάρκεια της ζωής του. Για πάνω από είκοσι χρόνια ο Duchamp μοχθούσε σε πλήρη μυστικότητα πάνω στο δεύτερο αριστούργημά του, Etant donnes, ένα πολύπλοκο, σεξουαλικό διόραμα (το έργο πλέον εκτίθεται μόνιμα στο Μουσείο Τέχνης της Φιλαδέλφεια). Απέφευγε τον κόσμο, προτιμώντας να παίζει σκάκι με επιλεγμένους καλεσμένους, μέχρι το θάνατό του το 1968.
ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑ
Αφού αποσύρθηκε από τον καλλιτεχνικό κόσμο, ο Duchamp παρέμεινε ως παθητική, αν και με επιρροή, παρουσία στους πρωτοποριακούς κύκλους της Νέας Υόρκης, μέχρι που ανακαλύφθηκε ξανά στα 1950 από τους Robert Rauschenberg (Ρόμπερτ Ράουσενμπεργκ) και Jasper Johns (Τζάσπερ Τζονς). Η επιμονή του Duchamp, ότι η τέχνη πρέπει να είναι περισσότερο μια έκφραση του μυαλού παρά του ματιού ή του χεριού, μίλησε στην καρδιά των Μινιμαλιστών και των Εννοιολογικών καλλιτεχνών. Εισήγαγε μια νέα εποχή, η οποία συνοψιζόταν στον ισχυρισμό του Joseph Kosuth's (Τζόζεφ Κόσουθ) ότι "όλη η τέχνη (μετά τον Duchamp) είναι εννοιολογική (στη φύση), γιατί η τέχνη υπάρχει μονάχα εννοιολογικά". Η βασική έννοια των μαζικά παραγόμενων έτοιμων έργων χρησιμοποιήθηκε ένθερμα όχι μόνο από τον Andy Warhol (Άντυ Γουόρχολ) και άλλους Ποπ καλλιτέχνες, που αναγνώρισαν τον Duchamp ως τον πατέρα-ιδρυτή τους, αλλά επίσης, λόγω των όψεων της ως παράστασης (performance), από το κίνημα Fluxus (Φλούξους), το κίνημα της Arte Povera (φτωχή τέχνη) και τους καλλιτέχνες της Performance (περφόρμανς). Η ριζοσπαστική κριτική που άσκησε ο Duchamp στους καλλιτεχνικούς θεσμούς τον κατέστησε φιγούρα λατρείας για γενεές καλλιτεχνών, οι οποίοι, όπως εκείνος, αρνήθηκαν να βαδίσουν στο δρόμο μιας συμβατικής, εμπορικής καλλιτεχνικής καριέρας. Αν και η δουλειά του ήταν αντικείμενο θαυμασμού για την ευρεία χρήση καλλιτεχνικών υλικών και μέσων, είναι η θεωρητική ώθηση της εκλεκτικής, αλλά, σχετικά περιορισμένης, παραγωγής του Duchamp, στην οποία αποδίδεται ο αυξανόμενος αντίκτυπός του σε μεταγενέστερα πρωτοποριακά κινήματα του εικοστού αιώνα και σε καλλιτέχνες, που αναγνώρισαν φανερά την επιρροή του.
ΦΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ MARCEL DUCHAMP
Σχετικά με τη στάση του για την τέχνη: "Είναι παράδοξο. Είναι σχεδόν σχιζοφρενικό. Από τη μία, δούλεψα από μία πολύ πνευματική πλευρά δραστηριότητας, κι από την άλλη αποθεοποίησα τα πάντα, με πολύ πιο υλιστικές σκέψεις."
Σχετικά με τα έτοιμα έργα: "Το έτοιμο έργο είναι η συνέπεια της άρνησης, που με έκανε να πω, ότι υπάρχουν τόσοι πολλοί άνθρωποι που φτιάχνουν εικόνες με τα χέρια τους, που κάποιος θα έπρεπε να καταλήξει να μη χρησιμοποιεί το χέρι."
Σχετικά με το σκάκι: "Ακόμα είμαι θύμα του σκακιού. Έχει όλη την ομορφιά της τέχνης και πολλά περισσότερα. Δε μπορεί να εμπορευματοποιηθεί. Το σκάκι είναι πολύ πιο αγνό στην κοινωνική του θέση από την τέχνη."
